چگونه می توان دانش آموزان را به مطالعه علاقمند نمود؟

سرگروه علوم اجتماعی ابهر

محمد بابائی

چکیده                                                                  

پژوهش حاضر که با عنوان چگونگی علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه بر اساس روش تحلیلی و کتابخانه ای و استفاده از منابع موضوع مربوطه صورت گرفته و با هدف ارائه راهکارهایی برای مطالعه ، و بوجود آوردن اثری ارزشمند در خور فهم و ارائه تصویری روشن از کم و کیف مطالعه در بین دانش آموزان پرداخته است.

مطالعه جزء نیازهای اجتماعی انسان است. فرد به وسیله‌^ء مطالعه می تواند با اندیشه های دیگران ارتباط برقرار کند و از دستاوردهای علمی و ادبی دیگران بهره مند شود. و هر چه سطح بینش و آگاهی عمومی بیشتر باشد آن جامعه در پیشبرد اهداف ملّی و فراملّی خود موفق تر خواهد بود. به این ترتیب در جوامع امروز، انسان تنها موقعی می تواند بهترین ومطمئن ترین امکانات و وسایل را برای زندگی گروهی فراهم کند که دارای معلومات و اطلاعات کافی، خط مشی های صحیح و افکار و عقاید سالم باشد.

کتاب مهمترین وسیله برای شناختن عصرهای گذشته و بهترین وسیله ی آگاهی از اندیشه های گذشتگان یا اندیشمندان و نویسندگان و شاعران است. ما بوسیله ی کتاب با سایر ملّتهای دنیا ارتباط برقرار می کنیم. با تمدن و فرهنگ ملّتها آشنا می شویم و از تجربیات ارزشمند آنها استفاده می کنیم.

پژوهش حاضر به بررّسی عوامل مؤثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه پرداخته که میان عواملی همچون تحصیلات خانواده و مدرسه و رسانه ها و کتابخانه های مدارس، و برنامه ریزی صحیح و … رابطه نزدیکی وجود دارد.

این تحقیق با توجه به ضرورت و اهمیت مطالعه در ارتقاء سطح آگاهی و دانش و نیاز به گسترش فرهنگ مطالعه در بین دانش آموزان انجام گرفته و به همین دلیل ضرورت امر ارتقاء مطالعه به عنوان یکی از اهداف اصلی تحقیق بوده و نتایجی همچون، تقویت روحیه پژوهشگری، ترویج فرهنگ کتابخوانی در بین دانش آموزان، و احساس نیاز به فراگیری دانش های جدید و تسهیل امر آموزش و تربیت بدنبال دارد.

واژه های کلیدی : مطالعه، علاقه، یادگیری ، کتاب، کتابخانه، انگیزه، برنامه ریزی، رسانه، مدرسه، خانواده، مهارت، ارزشهای فرهنگی

مقدمه

انیس کنج تنهایی کتاب است                           فروغ صبح دانایی کتاب است

(جامی)

توسعه^ء هر جامعه در گرو گسترش فرهنگ کتابخوانی است و کتاب وکتابخوانی یکی از عوامل مهم پیشرفت و اعتلای فرهنگ هر جامعه است. و عادت به کتابخوانی از نظر بیشتر افراد تحصیلکرده یک عادت پسندیده محسوب می شود که در فرد و جامعه اثر مطلوب دارد.

کتاب گنجینه گران بهای علم و آگاهی و بصیرت، هدایتگر انسان ها از ظلمت و جهل به سوی روشنایی ودانایی است. کتاب گنجیه معرفت بشری است که با مطالعه و استفاده از آن می توان از دریای بیکران علم و دانش بهره جست. و دراین عرصه در جهت کمال فردی و اجتماعی گام برداشت. مطالعه کردن یک ارزش تلقی می شود هر قدمی که بشر در راه ارتقا^ء سطح مطالعه بر می دارد در واقع خود را از نردبان معرفت بالا می کشد. علاوه بر اهمیت قابل توجهی که مطالعه در زندگی فردی بشر دارد، در زندگی اجتماعی نیز بسیار تأثیر گذار است.

مطالعه یک کتاب خوب می تواند به زندگی ما معنی و هدف ببخشد و وقتی که زندگی تلخ است و سختی فراوان، خواندن یک فصل از یک کتاب قادر است ساعتی تلخی ها و سختی ها را از یاد ما ببرد یا مشکلات ما را در دیدگاه تازه ای قرار بدهد تا بتوانیم راه حلی برای آن پیدا کنیم.

حضرت علی علیه السّلام می فرماید:

«هر کسی با کتاب تسلا یابد و آرام بگیرد، هیچ غمگسار و تسلا بخشی را از دست نخواهد داد.»

در آثار اسلامی و ادبیات فارسی، علاوه بر مطرح شدن جایگاه ارزشمند کتاب در دانش افزایی انسان ها، به رازداری، لذّت آفرینی، تقویت حس کنجکاوی و جنبه های دیگر اثر بخشی کتاب نیز اشاره شده است. در این مسیر یکی از تمایلات والا و ارزشمند نهاد آدمی، فطرت دانش جویی اوست. انسان ذاتاً و فطرتاً ، دانش دوست و جستجوگر آفریده شده است. و ارزش مطالعه و اهمیت آن زمانی مشخص می شود که در زندگی تک تک انسانها راه پیدا کرده و آن را جهت دهد.        بابائی زمستان93

بیان مسأله

یکی از مشکلاتی که در اکثر کشورهای جهان سوّم و در حال توسعه وجود دارد پدیده^ء فقر اطلاعاتی است که تهدیدِ بزرگی برای این کشورها به شمار می رود برای کشوری چون ایران که در اعصار گذشته صاحب یکی از بزرگترین تمدن های جهان قابل ستایش بوده، جای تأسف است که هم اکنون شاهد بی رغبتی و بی میلی به کتاب و کتابخوانی باشد. روش های زیادی برای کسب درآمد وجود دارد، اما هنوز روش های دسترسی به منابع برای مطالعه کسب اطلاعات اندک است.

ایرانیان با وجود سابقه^ء درخشان و دیرینه^ء فرهنگی و همچنین تأکید دین مبین اسلام بر مطالعه، کمتر از حد انتظار به این امر می پردازند. در  جوامع پیشرفته از اهمیت مطالعه و خواندن مطالب مختلف بر مردم آشکار شده است ولی در کشور ما هنوز مطالعه به صورت موضوع جدی تلقی نشده است و نیاز به مطالعه، هنوز برای مردم یک نیاز واقعی به حساب نمی آید. حتی دانش آموزان و تحصیلکرده های ما که مطالعه جزء حرفه و زندگی آنان است، اغلب زمانی به سراغ کتاب ومطالعه می روند که مجبور باشند و تنها آن مقدار مطالعه می کنند که نیازهای مقطعی آنان را بر طرف کند.

بطوریکه آمارهای جهانی نشان می دهد میزان مطالعه در کشورمان کمتر از یک ساعت برای هر فرد ایرانی است. که بی توجهی به این مسأله می تواند به مشکلی بزرگ در سیستم آموزشی تبدیل شود و پدیده های جدیدی به نام «مدرسه گریزی» و «فقر اطلاعاتی» را به دنبال داشته باشد.

رشد کتابخوانی (مطالعه) شرط نخست توسعه فرهنگی است. هیچ ملّتی بدون توجه به امر کتاب و کتابخوانی به شاخص توسعه دست نیافته است. توسعه^ء بدون بستر فرهنگی در هیچ جای دنیا به نتیجه ای مطلوب منتهی نشده است. دستیابی به اهداف توسعه^ء اجتماعی ـ فرهنگی ممکن نیست مگر با تحقق لوازم آن و کتاب و کتابخوانی یکی از مهم ترین لوازم هر توسعه^ء پایداری است.

باید دولت و ملّت دست در دست هم بدهند و فرهنگ کتاب و کتابخوانی را در ایران اسلامی توسعه دهند تا ریشه های جهل و بی سوادی از جامعه اسلامی بر چیده شود. و مسیرهای رشد و ترقی برای پیشرفت ها مهیا گردد.

سئوالات تحقیق

1- راهکارهای مناسب برای تشویق دانش آموزان به مطالعه کدامند؟

2- عوامل ترغیب کننده به مطالعه در این افراد کدامند؟

3- چرا برخی از دانش آموزان به مطالعه علاقمند نیستند؟

4- عوامل بازدارنده مطالعه در این افراد کدامند؟

5- میزان پایین مطالعه در بین دانش آموزان چه پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت؟

فرضیات تحقیق

1- به نظر می رسد که بین انس با کتاب وعادت به مطالعه در میزان علاقمندی دانش آموزان به مطالعه رابطه تنگاتنگی وجود دارد.

2- داشتن خانواده با سواد واهل مطالعه در بین فرزندان آنها انگیزه ایجاد می کند و موجب پرورش حس کنجکاوی آنها می گردد.

3- بین نقش مدارس و رسانه های خبری در میزان علاقمندی دانش آموزان به مطالعه رابطه^ء وجود دارد.

4- بین میزان مطالعه و کتابخانه های مدارس و قیمت کتابها رابطه نزدیکی وجود دارد.

اهداف تحقیق

1- بوجود آوردن اثری ارزشمند و درخور فهم و مطالعه برای علاقمندانی که قصد مطالعه و تحقیق دارند.

2- ارائه تصویر روشن از کم و کیف مطالعه در بین دانش آموزان و بررّسی ابعاد این مسأله مهم آموزشی

3- ارائه راهکارهایی که بتواند دانش آموزان را واقعاً به مطالعه علاقمند سازد و مسئولین امر آموزشی در اجرایی کردن این راهکارها توجه جدّی داشته باشند.

این تحقیق می تواند در تحقیقات آموزشی و فرهنگی با موضوعات تشویق دانش آموزان به مطالعه، عوامل مؤثر در مطالعه، کتاب و کتابخوانی و غیره در مؤسسات آموزشی مورد استفاده قرار گیرد.

روش تحقیق

روش تحقیق در پژوهش حاضر بر اساس روش کتابخانه ای و تجزیه وتحلیل مطالب و منابع موضوع مربوطه انجام گرفته است. تجربیات چندین ساله و نتایج تحقیقات و مقالات نگارنده نیز گاهی مؤثر در اجرای روشها و ارائه مطالب تحقیق داشته است.

پیشینه تحقیق

محمّدی (1376) تحقیقی با عنوان «بررّسی میزان علاقه مندی نوجوانان و جوانان به مطالعه کتاب» انجام داده و به این نتیجه دست یافته که بین تحصیلات و میزان مطالعه، رابطه مثبت وجود دارد و همچنین تلویزیون یکی از عواملی است که در تشویق به مطالعه تأثیر مثبت دارد.

استیگر (1376) در کتابی با عنوان «راه های تشویق به مطالعه» ابتدا به بررّسی انگیزه های مطالعه می پردازد و عواملی چون خانواده، مدرسه، دولت، وسایل ارتباط جمعی وکتابخانه را در شکل گیری عادت مطالعه مؤثر می داند.

مدنی (1375) در پژوهشی به بررّسی میزان علاقه به مطالعه در دوران کودکی و نقش آن در عادت به مطالعه میان دانشجویان دانشگاه های مستقر در تهران پرداخته است. روش تحقیق پیمایشی و از نوع تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات، از پرسشنامه استفاده شده است. نتایج تحقیق، فرضیه پژوهش مبنی بر وجود رابطه معنادار میان میزان مطالعه در دوران کودکی یا عادت مطالعه در بزرگسالی را تأیید کرد. تحقیق نشان داد که خانواده به خاطر تشویق افراد به مطالعه بیشترین تأثیر را در ایجاد عادت مطالعه داشته و مربیان و رسانه های گروهی و اقوام، به لحاظ درجهء تأثیر در رتبه های بعدی قرار گرفتند.

بابائی (1383) در پژوهشی با عنوان « چگونگی علاقمند کردن دانش آموزان به درس اجتماعی» به بررّسی عواملی چون تجارب موفقیت آمیز، توام ساختن درس با مطالب متنوع، خانواده، معلم، داشتن مهارت کافی درمطالعه و غیره پرداخته است. و برای گردآوری اطلاعات از مشاهده  مصاحبه، پرسشنامه استفاده شده است و جامعه مورد مطالعه 300 نفر و نمونه آماری 50 نفر در مدارس راهنمایی (خدابنده) بوده است. و نتایجی همچون تقویت روحیه^ء پژوهشگری در دانش آموزان، آشنایی با روشهای نوین مطالعه، و شوق مطالعه، و بالا رفتن نمرات دانش آموزان را بدنبال داشته است.

محسنی کبیر (1377) در پژوهشی با عنوان «روش ترویج و ایجاد عادت به مطالعه در کودکان ، نوجوانان، دانشجویان و خانواده» راه حل های علاقه مند کردن دانش آموزان و دانشجویان به کتابخوانی را فعال نمودن و گسترش کتابخانه ها در محلات، مدارس، مساجد و دانشگاه ها عنوان کرده همچنین استفاده از وسایل سمعی و بصری را برای ایجاد علاقه در کودکان ونوجوانان مؤثر دانست.

مطالعه و تأثیر آن

مطالعه واقعی عبارت از فهمیدن و درک مطالب خواندنی بدون کمک دیگران است. (دلجو، 1386 : 53). و یا «خواندن هر نوشته را به هر منظور، مطالعه گویند» (شعبانی، 1380: 145).

مطالعه اثرات زیادی در افراد دارد از جمله می توان به اثرات کاربردی ـ (کسب وکار ـ در تحکیم عقاید و نظریات ـ اثرات مربوط به زیبایی شناسی ـ در تسکین و آرامش فرد اشاره کرد. (استیگر، 1370 : 26 )

انواع مطالعه

مطالعه را بر اساس اهداف مطالعه به گونه های مختلف تقسیم بندی کرده اند که مهمترین آن عبارتند از:

1- مطالعه^ء رسمی، که برای تأمین مقاصد آموزشی و اداری وشغلی صورت می گیرد.

2- مطالعه^ء غیر رسمی، که بیشتر به صورت عادت و در پی اهداف خاصّی صورت می پذیرد.

عوامل مؤثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه

نقش عوامل درونی و بیرونی

1) عوامل درونی

الف) انگیزه : انگیزه عاملی است که باعث می شود تا فرد در فعالیتهایی که به یک هدف منجر می شود شرکت نماید و به تلاش خود تا رسیدن به آن اهداف ادامه دهد. وداشتن انگیزه اوّلین و مهمترین عامل در برقراری رابطه^ء منطقی میان ذهن و مطالب مورد مطالعه است. (کاکائی، 1380 : 35 ). از جمله انگیزه های مطالعه را می توان چنین بر شمرد: «عادت ـ وظیفه ـ گذران وقت ـ آگاهی از مسائل جاری ـ ارضای میل شخصی ـ نیاز زندگی روزمره ـ افزایش علائق و سرگرمی ها، ا رضای علائق ذوقی و حرفه ای و وسعت بخشیدن به این علایق ـ ارضای نیازهای شخصی ـ ارضای نیازهای اجتماعی ، شهری به عنوان یک شهروند ـ رشد عمومی از جمله ارتقاء سطح فرهنگی ـ ارضای نیازهای مبرم فکری ـ ارضای نیازهای مبرم روحی و معنوی (استیگر، 1370 : 23 )

ب ) علاقه : علاقه^ء فرد به مطالب مورد مطالعه باعث می شود که شخص وقت بیشتری را صرف مطالعه نماید؛ در مطالعه علاقه یکی از عوامل مؤثر است. دروس و مطالبی که مورد علاقه نباشند، انگیزه ای برای مطالعه نخواهد بود و در نتیجه نه تنها مطالب دیرتر یادگرفته می شود، بلکه زودتر هم فراموش می گردد. سئوال این است که چگونه می توان علاقه به چیزی را که تاکنون مورد علاقه نبوده است، افزایش داد. در پاسخ این سئوال باید گفت: که همه علایق انسان، در اثر رشد بوجود آمده است . در واقع علاقه به هر موضوع، با مقدار اطلاعاتی را که درباره آن داریم، نسبت مستقیم دارد. یعنی هر چه بیشتر درباره^ء مطلبی اطلاعات کسب شود، علاقه به مطالعه آن بیشتر می شود. با توجه به مطالب مذکور، ایجاد علاقه اوّلین قدم برای انگیزش به مطالعه است. (دلجو، 1387 : 23)

ج) میزان سواد : تحصیلات بالا عامل مؤثر در تداوم مطالعه و یادگیری است. و احتمال اینکه شخص به کتاب رو آورد و اهل مطالعه شود با میزان سطح تحصیلی او در ارتباط است. (استیگر، 1370 : 28) . و تحصیلات به عنوان عامل تعیین کننده در نقش اجتماعی شخص عمل می کند و نقش اجتماعی شخص نیز شاخص الگوی مطالعه می باشد .

د ) روش مطالعه : دانستن روشهای مطالعه دانش آموز را برای ادامه^ء مطالعه تشویق می کند.

ب ـ  عوامل بیرونی

الف) کتاب و مواد خواندنی : کتاب وسیله ای است که ما را از حد خود فراتر می برد و افکار ما را بیدار می کند. که شامل ظاهر کتاب و محتوی کتاب می شود.

ب) مکان مطالعه : مکانی که برای مطالعه انتخاب می شود باید کاملاً روشن، به دور از سر و صدا و فت و آمد افراد و جدا از هر رفتار ناسازگار با مطاله باشد مهمترین عوامل موثر در مطالعه در ارتباط با تمرکز حواس است. متغیرهای زیادی بر توانایی تمرکز اثر دارند . مانند : مدرسه، دورهء تحصیلی، معلمان، انگیزه ، هدف ها ، سلامت جسمی و روانی. (پاورز، 1369 : 31).

ج) زمان مطالعه : مطالعه در زمان خستگی و بی حوصلگی از عواملی است که باعث بیزاری از مطالعه خواهد شد. بهترین زمان برای مطالعه بستگی به عادت فردی دارد. و نداشتن وقت همواره به عنوان یک عامل باز دارنده^ء مهم در امر مطالعه محسوب می شود. که دو مورد آخر از شرایط لازم برای مطالعه بهتر نیز محسوب می شود.

انس با کتاب از دوران کودکی

کارشناسان تربیتی معتقدند با توّجه به اینکه برای کودکان 1 تا 3 ساله تکرار یک شیوه ^ء آموزش مناسب است. به همین دلیل می توانید در این سنین برای کودکان از کتابهای شعر گونه استفاده کنید و بارها و بارها آن را بخوانید تا کودک از ریتم و لحن آن نیز لذّت ببرد.

در کودکان 3 تا 5 ساله می توان با استفاده از کتابهایی که دارای تصاویر و نامهای حیوانات، اسباب بازی ها و شماره ها بوده برای یادگیری بهره برد . کودکان در این سنین با نگاه کردن به تصویر اعداد و نام آنها را می توانند تا حدّی شکل آنها را به خاطر بسپارند که آمادگی خوبی برای دوره^ء پیش دبستانی ایشان محسوب می شود. بویژه وقتی خودشان نیز پس از شما تکرار کنند.

کارشناسان معتقدند در سنین بالاتر نیز کتابهای کمدی برای بچه ها جذاب است و بتدریج می توانند اتفاقاتی که در کتاب افتاده را به کمک شما تجزیه و تحلیل کنند و از قدرت ذهنی بیشتری بر کتابخوانی و مطالعه بهره مند شوند. (روزنامه ایران، شماره 4469).

واضح است که یکی از موثرترین راه های تشویق کسب عادت مطالعه این است که کودکان را در سنین خیلی پایین به کتاب و کتابخوانی علاقه مند سازیم. کسانیکه با مسئله تشویق عادت مطالعه فعالیت می نمایند برنامه های ویژه ای را برای افراد سنین پایین بکار می برد (استیگر ، 1370 : 103 ).

توجه داشته باشید که اگر مطالعه را بصورت عادت در آورید و در ساعات معینی از روز یا شب عادت کنید که به مطالعه بپردازید، کمک بسیار موثری به خود کرده اید.

نقش خانواده

نخستین دنیایی که کودک وارد آن می شود خانواده است. شخصیت کودک در تمامی زمینه ها با تأثیر از خانواده شکل می گیرد. تک تک اعضای خانواده در شکل گیری و تکوین تصور کودک از دنیای اطراف و طرز تلّقی و نگرش وی نسبت به مسائل وموضوعات نقش دارند. (سعادت آبادی نسب، 1377 :15 ).

کودک به طور غریزی از والدین خود الگو می گیرد و رفتار و گفتار آنها را تقلید می کند. حال اگر در یک خانواده علاقه به مطالعه و کتابخوانی در میان بخشی از اعضای خانواده به ویژه والدین بیشتر باشد کودک به طور طبیعی به کتاب علاقمند می شود.

خانواده برای علاقمند کردن فرزندان خود به مطالعه اقدامات زیر را انجام دهند.

- برای تابستان آنها برنامه مطالعه آزاد در نظر بگیرند.

- برای آنها کتابخانه ای هر چند کوچک با کتابهای متنوع فراهم کنند.

- آنها را  حتی المقدور به نمایشگاه های کتاب ببرند، این کار موجب تشویق آنها به کتاب کتابخوانی می گردد.

- از آنها بخواهید کتابهایی که مطالعه کرده اند خلاصه آنها را بیان کنند.

- بهترین هدیه برای فرزندان بخصوص در جشن تولد، کتاب می باشد، که این کار به نوعی سوق دادن آنها به سوی کتاب و کتابخوانی می شود.

کتابخانه کودک در دو وجه عمده خود همزمان دو کارکرد مهم در توسعه و ترویج کتابخوانی انجام می دهد :

1. فراهم کردن امکان دسترسی به کتاب

2. فراهم آوردن فضای جذب کودکان به کتابخانه و تشویق آنها به مطالعه. (پولادی، 1387 : 26).

نقش مدرسه

مدرسه نیز یکی از عواملی است که نقش بسیار مهمی در ایجاد و استمرار رفتار مطالعه گرانه^ء افراد دارد. مدرسه جایگاه مهم تربیتی انسان است که کودک اصول و قواعد خواندن و نوشتن را فرا می گیرد. همیشه یکی از مهمترین هدفهای آموزشی مدرسه بیدار کردن حس اشتیاق به مطالعه بیشتر و توانایی دریافتن پاسخ به آن اشتیاق بوده است.

پس اگر مدرسه پویایی لازم را نداشته باشد خود مانع پیشرفت است. مدرسه را غالباً به عنوان جایگاه گذر از یک دنیای شخصی به دنیای غیر شخصی تلقی می کنند. (علاقه بند، 1377 : 63).

دانش آموز به دلیل همین تحول بزرگی که در خود احساس می کند، اشتیاق فراوانی به مطالعه دارد و هر لحظه می خواهد بیشتر با دنیای پر رمز و راز درون کتاب آشنا شود.

در این میان به عوامل مرتبط با مدرسه که در آگاهی دادن به دانش آموزان گامی مؤثر و ضروری به نظر می رسند اشاره ای می گردد.

الف) معلم : که از میان عوامل مؤثر و تأثیر گذار بر میزان مطالعه و بالا بردن کیفیت آموزش و یادگیری و تولید علم و اندیشه، نقش معلمان را نمی توان نادیده گرفت. یکی از مهم ترین وظایف پیش روی معلمان، گسترش مطالعه آزاد دانش آموزان است. قسمت عمده ی کار معلمی، مهر و محبت است معلمی که بتواند با دانش آموزان خودش رابطه ی انسانی عمیق برقرار کند توانسته است خوب بودن و مورد اعتماد بودن خود را به دانش آموزان خود ثابت نماید. آنگاه است که حرف وسخن او در دانش آموزان اثر می کند. و شوق آموختن مطالب درسی و غیر درسی در آنها تقویت می شود. و بتدریج علاقه و انگیزه^ء اولیه در آنها شکل می گیرد. (بابائی، 1383 : 3 ).

معلم باید در تسهیل، تعمیق و توسعه^ء مفاهیم و معانی جدید، از امکانات و فناوری های جدید در زمینه آموزشی وعلمی (نرم افزارهای آموزشی و سایت های آموزشی و فهرست انتشارات جدید ) در بروز رسانی اطلاعات دانش آموزان کوشا باشند. و کشف علایق تک تک دانش آموزان به موضوعات مختلف و ارائه منابع جدید به آنها، زمینه های علاقه مندی به مطالعه و تحقیق را فراهم می کند. بهر حال چه معلمین در رابطه با گریزان شدن شاگردان از کتاب و مطالعه مقصرّ باشند و چه نباشند، این به عهده مدرسه است که با ترویج این نوع بیسوادی مبارزه نماید.

ب) انتشار ماهنامه های آموزشی در مدارس

این کار فرهنگی مهم در مدارس زمانی تحقیق پذیر است که نقش های مختلف در این سیستم به ایفای نقش خود بپردازند. تصمیم گیری و برنامه ریزی صحیح و تأمین مالی نیز از مهمترین ویژگی های این برنامه بشمار می رود. که بدون توجه به این سه اصل، اجرای طرح با مشکلاتی روبرو خواهد بود. که برای اجرایی کردن آن به چندین راهکار اشاره می گردد.

1. فروش کتابهای ارزان در کتابخانه های مدارس (قرارداد با انتشارات)

2. برگزاری هفته کتاب در مدارس

3. همکاری با انجمن های اولیاء و مربیان و استفاده از نظرات و پیشنهادات آنها

4. جلسات هفتگی درمیان دبیران

5. برگزاری کلاسهای آموزشی برای دانش آموزان

6. دعوت از مسئولین آموزش و پرورش

بعد از اینکه از نظرات همکاری و دانش آموزان استفاده کردیم. برای برنامه ریزی و چگونگی انجام کار باید شورا و کارگروه هایی تشکیل شود. مدیریت این کار بر عهده^ء یکی از معاونان مدرسه، یا مربی تربیتی و یا از دبیرانی که سوابق تحقیقاتی زیادی دارند قرار بگیرد. و مراحل بعدی انتخاب سر دبیر، ویرایش، و تصویرپردازی و نویسندگان و ... از میان خود معلمان و دانش آموزان مستعد و خوش ذوق خواهد بود.

که این ماهنامه می تواند در قالب موضوعات مختلف، (علمی، اجتماعی و فرهنگی، تاریخی و ایرانشناسی، ادبی و هنری و صنعتی و کشاورزی ، پزشکی ...) که قبلاً در کلاسهای آموزشی به دانش آموزان یادآوری شده طراحی و تنظیم گردد.

که اگر اوّلین شمارهء این نشریه با موفقیت کار خود را به اتمام رساند توجه مسئولین نیز بدان معطوف شده و نسبت به تأمین مالی آن نیز اقدام مؤثری انجام خواهند داد.

که نتایجی که این طرح بدنبال دارد بطور خلاصه عبارت بودند از:

1. افزایش میزان خرید ماهنامهء مدارس و کتابهای امانتی کتابخانه ها و نشریان مختلف (نوجوانان ، پیوند و ...)

2. ایجاد علاقه به کتابخوانی و بالا رفتن میزان آمار مطالعه در میان دانش آموزان

3. ترویج فرهنگ کتابخوانی در میان دانش آموزان و در سطح جامعه

4. بالا بردن سطح آگاهی جامعه کتابخوان

5. بالا رفتن سطح علمی دانش آموزان

6. دانش آموزانی که از مطالعه گریزان بودن به سمت کتاب و کتابخوانی سوق داده می شوند.

پ ) برگزاری مسابقات کتابخوانی در مناسبت ها و ایام ا...

برگزاری این نوع مسابقات هر چند وقت یکبار در میان دانش آموزان مدارس، و با در نظر گرفتن جوایز و لوح تقدیر به نفرات برتر در طی مراسمی ویژه، موجب ترویج فرهنگ کتابخوانی و بالا رفتن سطح شعور و آگاهی افراد در جامعه می گردد. و افکار و اندیشه افراد در مسیر رشد و تعالی شکل می گیرد.

ح) بازدید از کتابخانه های مدارس مناطق مختلف آموزشی

دیدار دانش آموزان از کتابخانه های مدارس مختلف و مشاهده کتابهایی با عنوان های مختلف و موضوعات متنوع و کارهای پژوهشی و دیگر دستاوردهای علمی، موجب تشویق و ایجاد انگیزه برای مطالعه در میان دانش آموزان می گردد.

نقش وسایل ارتباط جمعی

وسایل ارتباط جمعی در شکل گیری عقاید اجتماعی فرد نقش عمده و اساسی دارد. استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای تشویق کتاب و کتابخوانی در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال حکومت برزیل هر چند وقت یکبار، یک برنامه رادیو تلویزیونی با عنوان «مطالعه یعنی زندگی کردن» جهت تشویق به مطالعه ترتیب می دهد. (استیگر، 31) و اگر در کشور ما نیز همچون برنامه هایی جدی گرفته شود. و از طریق شبکه های مختلف سیما هر روز برنامه های جذابی در قالب (بحث و گفتگو، فیلم های کوتاه، و گزارش و ...) اجراء شود، به یقین تأثیر زیادی در  جذب و تشویق افراد به کتاب و کتابخوانی خواهد داشت.

اینکه وسائل ارتباط جمعی غیر نوشتاری مثل رادیو، تلویزیون وسینما را دشمن مطالعه بنامیم درست نبوده و ناشی از کوتاه نظری خواهد بود. تقریباً هر اقدامی که موجب افزایش سطح آگاهی و بینش افراد گردد به نوعی در تشویق عادت مطالعه مؤثر خواهد بود. لذا باید به جست و جو روش های ترویج و اشاعه^ء فرهنگ مطالعه بین آحاد جامعه برخاست و روش های نوینی را که با خصوصیات نسل کنونی و مقتضیات زمانی ما مطابقت داشته باشد مورد شناسایی قرار دارد.

احساس نیاز

ارزش کتاب و اهمیت آن زمانی مشخص می شود که در زندگی انسان ها راه یابد و به آن جهت دهد. کسب علم ودانش و تولید علم، و افزایش معلومات، در سایه کتاب و کتابخوانی و نیاز انسان بدان صورت می گیرد. برای اینکه دانش آموزان مطالعه و کتابخوانی جزء نیازهای اساسی بدانند شیوه های مختلفی را باید در نظر بگیریم تا احساس آنها را برانگیزیم :

1. پیوند موضوع های درسی با خواندنی های غیر دسی

2. فعالیت های گروهی

3. ایجاد فضایی که دانش آموز را به نوعی با سئوالات مختلف درگیر کنیم تا برای پاسخ صحیح آنها به مطالعه بپردازد، و راه حلهای جدید بیاید.

پرورش حس کنجکاوی

«انسان زمانی به یادگیری یا آموختن می پردازد که با مسأله یا مانعی مواجه شود و ناگزیر و مشتاق باشد آن مسئله را حل کند یا آن مانع را بر طرف سازد. در این هنگام می گوییم: او برای یافتن برانگیخته شده است.» (شعاری نژاد، 1379 : 42).

پس کتاب بهترین راه حل ممکن برای پاسخ دهی به حس کنجکاوی کودکان و نوجوانان می باشد.

کتابهایی که سه معیار زیر را داشته باشند می توانند حس  کنجکاوی دانش آموزان را برانگیزند.

1. کتاب باید ذاتاً جالب باشد

2. کتاب ارزش بازخوانی را داشته باشد

3. کتاب باید به یادماندنی باشد.

برنامه ریزی صحیح

یکی از عاقلانه ترین و در عین حال مشکل ترین قوانین مطالعه طرح کردن برنامه مطالعه منظم و به کارگرفتن آنست. برنامه ریزی نادرست در زندگی باعث می شود تا به جنبه هایی از زندگی وقت بیشتری اختصاص داده شود و برای مواردی هم وقتی اختصاص داده نشود و یا این وقت بسیار کم باشد، مطالعه نیز از این موارد استثناء نیست. بسیاری از دانش آموزان ما معمولاً از این که وقت کافی برای مطالعه ندارند گلایه می کنند و این در حالی است که علّت اصلی، نداشتن وقت کافی نیست، بلکه این مشکل بیشتر به عدم برنامه ریزی درست آنها مربوط می شود. یک دانش آموز دبیرستانی می تواند با برنامه ریزی دقیق و حساب شده نسبت به تقسیم اوقاتش میان مطالعه و انجام تکالیف و کارهای روزمره، وقت کافی برای مطالعه کتابهای غیر درسی برای خودایجاد کند. متأسفانه عمده^ء این دانش آموزان نسبت به قشر جوان و نوجوان در کشور ما اندک است. نکاتی که در برنامه ریزی صحیح برای مطالعه باید رعایت شود عبارتند از :

- برنامه ریزی بایستی توام با اراده و تصمیم فردی انجام گیرد.

- اهداف فرد در برنامه ریزی مشخص باشد.

- توجه به جزئیات و زمان انجام کارها پیش بینی گردد.

- با هر گونه موانع موجود که در سر راه برناه ریزی قرار گیرد سعی کند با صبر و حوصله کنار بزند.

- اعتماد به نفس و شکست ناپذیری از ویژگی های هر برنامه می باشد.

عوامل تشویقی و حمایتی

اگر دانش آموزی که هرگز مطالعه نمی کند و از شنیدن اسم کتاب واهمه دارد بکارگرفتن تشویق ها و حمایت هایی خانواده ها و سیستم آموزشی از آنها می تواند گامی مؤثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه باشد. ارزشهای فرهنگی حاکم بر جامعه باید به مطالعه و افراد اهل کتاب ارج بنهد و قدر و ارزش کوششهای افراد اهل مطالعه و تحقیق را درک نماید.

اگر کتاب ، مجله و روزنامه در دسترس افراد نباشد، صرف عوامل حمایتی فوق الذکر کافی نخواهد بود. درصورتیکه کتابخانه، کتاب فروش و امکانات دستیابی به کتاب از طرق مختلف وجود نداشته باشد احتمالاً فرد همچنان جزء هدر دهندگان سواد باقی خواهد ماند. (استیگر، 1370 : 40 ).

و خرید کتاب در کتابخانه های مدارس و شهری بوسیله بن خرید کتاب و تخفیف قیمت کتاب موجب تشویق دانش آموزان به کتاب و کتابخوانی می شود. و دریافت پاداش به خوبی  ایجاد انگیزه می کند.

 

تجهیز کتابخانه های مدارس

کتابخانه از نشانه های بارز بالندگی فرهنگ و تمدن و مایه گسترش دانش ها، قوام آئین ها و استحکام باور ملتهاست. (استیگر ص 1).

کتابخانه ها بعنوان یکی از مجراهای انتقال دانش ها و اشاعه اطلاعات از اهمیت زیادی برخوردار است. (فصلنامه علمی و پژوهشی : 158 )

در سالهای اوّل دبستان، کتابخانه این  گونه مدارس در صورتیکه دارای کتابهای مناسب و جالب برای دانش آموزان باشد می تواند عامل مؤثری در تشویق آنها به مطالعه و کتاب باشد.

باید اذعان داشت که مدرسه مکانی است که افراد در آنجا سواد خواندن و نوشتن می آموزند و تعامل معلم ـ شاگرد و فراگرد یادگیری ، و کنش های اجتماعی دیگر در محیط آموزشی انجام می گیرد. وجود ساعتی به عنوان ساعت مطالعه و یا کتابخوانی (زنگ مطالعه) و وجود کتابخانه های مجهز به همراه کتابدار و سالن مطالعه در مدارس از عوامل مهم در امر تشویق دانش آموزان به مطالعه محسوب می شود.

برگزاری کلاس های آموزشی در کتابخانه علاوه بر تنوع در فضای درسی، عاملی در جذب دانش آموزان به کتاب و کتابخوانی می شود.

برگزاری نمایشگاه کتاب، هفته کتاب

برگزاری نمایشگاه ها، جشنواره ها و هفته کتاب در خیلی از کشورهای جهان از جمله ایران اسلامی متداول است. که این کار موجب تبادل اندیشه، و کسب آگاهی در زمینه های مختلف ونشریات جدید، و درنتیجه تأثیر زیادی در جذب افراد به کتاب و کتابخوانی و برقراری ارتباط نزدیک میان آندو می شود. نمایشگاه بین المللی کتاب امسال که با عنوان (یاد یار مهربان) کار خود را شروع کرده است، عامل مؤثری برای ترویج فرهنگ مطالعه در افراد جامعه می گردد.

همان کار عظیم فرهنگی که در سطح کشور، مراکز استانها و شهرستانها انجام می گیرد، چه بسا بدلیل فاصله مکانی و فرصت کم و پاره ای از مشکلات دیگر برخی از دانش آموزان موفق به حضور در این نمایشگاه نمی شوند. برای حل این مشکل بهتراست همان موقعیت را با ویژگی ها و امکانات بیشتر با همکاری مسئولین و ناشرین کتاب ها، مدیران و دبیران محترم و انجمن اولیاء مدارس با هماهنگی آموزش و پرورش و ارشاد اسلامی در مدارس شهری نیز بوجود آوریم.

بی شک برگزاری همچون نمایشگاه هایی در مدارس با استقبال دانش آموزان و اولیاء آنها و افراد جامعه مواجه می شود، که این کار فرهنگی موجب حفظ میراث فرهنگی و اشاعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در میان دانش آموزان می شود. که این کار نتایج مثبتی در مسائل آموزشی و تربیتی و در نهایت رضایت مندی را بدنبال خواهد داشت.

در ادامه مباحث خلاصه ای از عوامل مؤثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه با ارائه راهکارهای مربوط پرداخته می شود

(جدول شماره 1)

عوامل مؤثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه	راهکارها
انس با کتاب از دوران کودکی	خرید کتابهایی که دارای تصاویر، و نامهای حیوانات باشد (ابتدایی) و کتابهای کمدی و داستانی، و ... برای سنین بالاتر
احساس نیاز	یادگیری مهارتهای زندگی و روزمره، ارضای میل شخصی آگاهی از مسائل مختلف، افزایش آگاهی و دانش
انگیزه	ابتدا سعی کند کتابی که در موضوع مورد علاقه خود است انتخاب کند ـ لحاظ نمودن 5 نمره از 20 نمره دروس به فعالیت های پژوهشی
میزان سواد	داشتن تحصیلات بالا موجب تداوم مطالعه و یادگیری می شود.
محتوای کتاب	جذاب بودن، عدم ایجاد خستگی، به یادماندنی باشد، جلسات نقد و بررسی کتاب در مدارس.
مکان مطالعه	بهترین مکان سالن های مطالعه کتابخانه مدارس و کتابخانه منازل می باشد.
زمان مطالعه	بعداز فراغت از کار و رفع خستگی ، اختصاص زنگ مطالعه و پژوهش.
نقش خانواده	ایجاد کتابخانه­ای هر چند کوچک در محیط خانواده و هدیه کتاب، حضور آنها در نمایشگاه های کتاب
نقش مدرسه	انتشار ماهنامه های آموزشی در مدارس، برگزاری مسابقات کتابخوانی ـ بازدید از کتابخانه های مدارس دیگر ـ لیست کتابها
نقش رسانه ها	بررسی واهمیت مطالعه (آموزش ، سخنرانی، فیلم و ...) در سطح کلان
عوامل تشویقی و حمایتی	خانواده ها، و سیستم آموزشی، ارج نهادن به افراد اهل کتاب و مطالعه و ...
برنامه ریزی صحیح	داشتن یک برنامه منظم برای مطالعه، و از بین بردن هر گونه موانع در سر راه برنامه ریزی و ...
تجهیز کتابخانه های مدارس	تکمیل و نوسازی و خرید کتابهایی با موضوعات مختلف آموزشی، ایجاد سالن مطالعه متناسب با آمار دانش آموزان
برگزاری نمایشگاه کتاب، هفته کتاب	برگزاری نمایشگاه کتاب در مدارس، و دستاوردهای علمی و پژوهشی اختراعات و ابتکارات دانش آموزان

 

موانع و مشکلات موجود در راه مطالعه

از عواملی که می تواند در کم بودن مطالعه در جامعه موثر باشد عبارتند از:

نبود کتابخانه های مجهز در مدارس، عدم پیوند مطالب درسی با مطالب دیگر، گرانی کتاب و مشکلات اقتصادی افراد، نداشتن برنامه ریزی برای مطالعه، ماشینی شدن زندگی و اسیر بودن انسانها در چنگال ماشین ها، توجه بیش از اندازه به امکانات صوتی و تصویری به جای آثار مکتوب، متنوع نبودن آثار، تعداد شمارگان کم منابع مکتوب، عدم تشویق و حمایت از افراد اهل مطالعه، نبودن برنامه های تبلیغاتی پیرامون کتاب و معرفی نشدن کتابهای جدید، سطح تحصیلات والدین دانش آموز، ترجمه های نامناسب کتابهای خارجی، و نبود کتابخانه در منزل و یا اطراف آن، شرایط نامساعد آموزشی و پرورشی، و به طور کلی وجود مشکلات اقتصادی و فعال نبودن حوزهء تحقیق و پژوهشی موانعی هستند که باعث فاصله بین کتاب و کتابخوان می شوند.

نکته^ء دیگر اینکه ماهواره، رایانه، اینترنت و سایر فن آوری های نوین اطلاعاتی و مخابراتی در حال حاضر نقش  گسترده ای در توسعه^ء ساختاری و اجتماعی جوامع بشری و همچنین انتقال فرهنگ و سایر جلوه ها در اَبعاد مثبت یا منفی پیدا کرده اند و تا حد زیادی رسانه های نوشتاری نظیر کتاب، مجلات وغیره را تحت الشعاع قرار داده اند و به ظاهر توجه همگان را به خود جلب کرده اند. (معتمدزاده ، 1379 : 4 )

لذا باید به جست و جوی روش های ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه بین آحاد جامعه برخاست و روش های نوینی را که با خصوصیات نسل کنونی و مقتضیات زمانی مطابقت داشته باشد مورد شناسایی قرار داد.

نتیجه گیری

یافته های پژوهش نشان می دهد که مدارس با داشتن کتابخانه هایی با ظاهر زیبا و جذاب و کتابهای پر محتوا، رغبت بیشتری برای مطالعه فراهم می کند. همچنین مطالعه نشان می دهد دانش آموزانی که والدین تحصیلکرده برخوردارند از همان دوران کودکی عادت مطالعه در درون آنها شکل می گیرد. چون کودک بطورغریزی از والدین خود الگو می گیرد و رفتار و گفتار آنها را تقلید می کند. و نسبت به دانش آموزان همسطح خودش از انگیزه^ء بالایی در برقراری رابطه منطقی میان ذهن و مطالب مورد مطالعه برخوردارند.

و نقش رسانه را نیز در ایجاد پیود (کتاب و زندگی) و تشویق به مطالعه را نبایستی نادیده گرفت. زیرا یک برنامه^ء جذاب رادیو و تلویزیون در رابطه با کتاب و کتابخوانی تأثیری بسزایی در آگاهی وتوسعهء و ترویج فرهنگ مطالعه خواهد داشت.

انتشار ماهنامه های آموزشی نیز گامی موثر در علاقمند کردن دانش آموزان به مطالعه بشمار می رود و اگر این کار اجرایی شود. موجب شکل گیری افکار واندیشه های جدید شده، و امر آموزش را تسهیل و حس کنجکاوی آنها را بر می انگیزد. از نتایج دیگر این پژوهش می توان به تقویت روحیه پژوهشگری ، ترویج فرهنگ کتابخوانی در بین دانش آموزان، ایجاد پیوند موضوع های درسی با خواندنی های غیر درسی با ارائه منابع مربوطه،  کمک به روشهای فعال تدریس ( بارش مغزی ، مشارکتی  و اعضای تیم و ....)، احساس نیاز به فراگیری دانش های جدید و ... می توان اشاره کرد.

ارزشهای فرهنگی حاکم بر  جامعه نیز باید به مطالعه و افراد اهل کتاب ارج بنهد و ارزش کوششهای افراد اهل مطالعه و تحقیق را درک نماید. اگر در جامعه ای به مطالعه اهمیت داده شود، فردی که دراین جامعه زندگی می کند انسانی اهل مطالعه خواهد بود و بلعکس.

امید ما این است با استفاده از نظرات همکاران و کارشناسان و تبادل تجربیات به فرهنگی خلاق و پویا در آموزش و پرورش دست یابیم.

بار خدایا ما را از تاریکی های وهم و خیال خارج کن، و درهای رحمتت را به روی ما بگشا و گنجینه های علومت را بر ما بگستران.

منابع و مآخذ

1- استیگر، رالف سی (1370). راههای تشویق به مطالعه، مترجم پروانه سپرده، تهران: دبیرخانهء هیأت امناء کتابخانه های عمومی کشور

2- بابائی، نظامعلی (1383). چگونگی علاقمند کردن دانش آموزان به درس علوم اجتماعی ، آموزش و پرورش خدابنده، برنامه اقدام پژوهی .

3- پاورز، ملوین و رابرت اس استارت (1369). راهنمای تمرکز بهتر، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

4- پولادی ، کمال (1387) . رویکردها و شیوه های ترویج خواندن، تهران : مؤسسهء فرهنگی و هنری پژوهشی تاریخ ادبیان کودکان.

5- دلجو، شریعت (1387) . شیوه های یادگیری و مطالعه ، تهران: مؤسسهء فرهنگی و هنری سپهر سخن.

6- دیل سالواک (1382) ـ شوق کتاب، ترجمه مرضیه هدایت، تهران : انتشارات نوربخش.

7- روزنامهء ایران، شماره 4461.

8- سعادت آبادی نسب، محمّد جعفر، مختاری، حیدر (1377). ایجاد انگیزه مطالعه در کودکان و نوجوانان ، تهران : پژوهشنامهء ادبیات کودک و نوجوان.

9- شعبانی، زهرا (1380). روش های مطالعه و یادگیری، تهران : مؤسسهء آفتاب اندیشه.

10- شعاری نژاد (1379). ادبیات کودک و نوجوان ، تهران : انتشارات دبیزش.

11- طوسی، بهرام (1371). مهارتهای مطالعه ، مشهد : انتشارات ترانه.

12- معتمدزاده، کاظم (1379) وسایل ارتباط جمعی ، تهران : نشر دانشگاهی ، چاپ سوّم.

13- معروف زاده ، عبدالحمید (1388). بررّسی عوامل ترغیب کننده و بازدارنده ، مطالعه در میان مراجعان کتابخانه های عمومی فصلنامه علمی ـ پژوهشی ، دوره 16، شماره اوّل، بهار 1389.

14- علاقه بند، علی (1377). جامعه شناسی آموزش و پرورش ، تهران : نشر روان.

15- کاکائی، سیامک (1380). اصول و روش کلی مطالعه، بی تا : نظامی.